آشنایی با هنر لنج سازی در ایران

لنج سازی، به عنوان یکی از کهن ترین هنرهای دستی و صنعتی ایران، نمادی از نبوغ دریانوردان و صنعتگران سواحل جنوبی کشور است که ریشه های عمیقی در تاریخ و فرهنگ منطقه دارد. این هنر سنتی که از گذشته های دور نقش حیاتی در ارتباطات، تجارت، صیادی و غواصی مروارید در خلیج فارس ایفا کرده، دانشی است که سینه به سینه از پدران به فرزندان منتقل شده و امروز میراثی ناملموس و ارزشمند به شمار می رود.

سواحل جنوبی ایران، گهواره ای برای شکل گیری و توسعه تمدن های دریایی بوده و لنج ها به مثابه رگ های حیاتی این تمدن، جریان زندگی و تجارت را در طول قرن ها به قلب خلیج فارس و ورای آن پمپاژ کرده اند. هنر ساخت این شناورهای چوبی باشکوه، نه تنها یک حرفه، بلکه آیینی است که با آداب و رسوم، موسیقی و دانش عمیق دریانوردی گره خورده است. با وجود پیشرفت های فناورانه و تغییرات اقتصادی، لنج سازی همچنان جایگاه ویژه ای در حافظه تاریخی و فرهنگی مردم جنوب ایران دارد و تلاش برای حفظ آن، صیانت از بخشی از هویت ملی ماست.

لنج چیست و چرا دانش ساخت آن تا این حد اهمیت دارد؟

تعریف لنج و ریشه شناسی واژه

«لنج» به گونه ای از شناورهای چوبی بزرگ گفته می شود که به طور سنتی برای حمل بار و مسافر، صید ماهی و حتی غواصی مروارید در آب های خلیج فارس، دریای عمان و اقیانوس هند مورد استفاده قرار می گرفته است. این شناورها، که از دیرباز بخش جدایی ناپذیری از زندگی مردم جنوب ایران بوده اند، با تکیه بر دانش بومی و مهارت های دستی ساخته می شوند.

واژه «لنج» خود دارای ریشه هایی متفاوت است که به خوبی گستره تأثیرگذاری و تبادل فرهنگی این شناورها را نشان می دهد. برخی بر این باورند که این کلمه از واژه انگلیسی «Launch» گرفته شده که آن نیز به نوبه خود از کلمه اسپانیایی «Lancha» نشأت گرفته است. این ارتباط واژگانی، گواه بر تعاملات دریانوردی و تجاری میان تمدن های مختلف در طول تاریخ است. در سواحل شرقی آفریقا نیز این شناورها را با نام «دهو» (Dhow) می شناسند که به خانواده بزرگ تری از قایق های بادبانی سنتی منطقه اشاره دارد. این لنج ها با گذشت زمان و با ورود فناوری های نوین، به جای بادبان، به موتورهای دیزلی و بنزینی مجهز شدند، اما ساختار کلی و روح چوبی آن ها همچنان حفظ شده است.

انواع لنج ها بر اساس کاربردهایشان طبقه بندی می شوند؛ برخی صرفاً برای حمل و نقل کالا و تجارت بین المللی استفاده می شوند که به آن ها لنج های باری می گویند. نمونه هایی نیز برای جابجایی مسافران بین بنادر و جزایر کاربرد دارند که به «سفاری» معروف اند. لنج های صیادی و لنج های مخصوص غواصی مروارید نیز از دیگر گونه های رایج بودند که هر کدام ویژگی های ساختاری خاص خود را متناسب با نوع فعالیتشان داشتند.

اهمیت تاریخی، اقتصادی و فرهنگی لنج ها

لنج ها تنها ابزار حمل و نقل نبوده اند؛ آن ها قلب تپنده اقتصاد و فرهنگ مناطق ساحلی جنوب ایران محسوب می شدند. در طول قرون متمادی، این شناورها نقش بی بدیلی در شکوفایی بنادر جنوبی ایفا کردند و ارتباطات تجاری و فرهنگی ایران را با کشورهای حاشیه خلیج فارس، شبه قاره هند و حتی سواحل شرقی آفریقا (مانند زنگبار و مومباسا) تسهیل بخشیدند. نبوغ دریانوردی ایرانیان، که از هزاران سال پیش با دریانوردی و کشف مسیرهای آبی عجین بوده، در طراحی و ساخت این لنج ها به وضوح نمایان است.

اهمیت لنج ها در حدی بود که بخش قابل توجهی از معیشت ساکنان جنوب به آن ها وابسته بود؛ از گلافانی که آن ها را می ساختند تا جاشوان و ناخدایانی که با آن ها دل به دریا می زدند، و بازرگانانی که کالاهای خود را به وسیله آن ها جابجا می کردند. این هنر، نشان دهنده یک سیستم اقتصادی و اجتماعی منسجم بود که حول محور دریا و تجارت دریایی شکل گرفته بود.

ثبت ملی و جهانی دانش لنج سازی در یونسکو

با درک اهمیت روزافزون این میراث کهن، تلاش هایی برای ثبت و حفاظت از آن آغاز شد. دانش سنتی ساخت و دریانوردی لنج ایرانی در سال ۱۳۸۸ به ثبت ملی رسید و به عنوان یکی از قدیمی ترین و مهم ترین صنایع دستی بوشهر و دیگر استان های جنوبی شناخته شد. این گام اولیه، راه را برای شناسایی بین المللی این هنر هموار کرد.

اوج این تلاش ها در سال ۲۰۱۱ میلادی (۱۳۹۰ شمسی) محقق شد، زمانی که مهارت های سنتی ساخت و دریانوردی لنج ایرانی در خلیج فارس در فهرست میراث ناملموس یونسکو به ثبت رسید. این رویداد، که در اجلاس اندونزی سازمان یونسکو صورت گرفت، دانش سنتی ساخت و دریانوردی لنج را به عنوان هشتمین میراث ناملموس ایران در جهان معرفی کرد. این ثبت جهانی نه تنها اهمیت فرهنگی و تاریخی لنج سازی را در سطح بین المللی تأیید کرد، بلکه گامی بزرگ در جهت حفظ، معرفی و ترویج این هنر باستانی و دانش «گلافی» به شمار می رود. ثبت در یونسکو، نگاهی جدی تر به چالش های پیش روی این هنر را طلب می کند و زمینه را برای حمایت های بیشتر ملی و بین المللی فراهم می آورد تا این میراث گرانبها برای نسل های آینده نیز پابرجا بماند.

تاریخچه و جغرافیای هنر لنج سازی در ایران

ریشه های باستانی و انتقال دانش گلافی

هنر لنج سازی در ایران، ریشه هایی به قدمت تمدن های باستانی دارد. شواهد تاریخی نشان می دهد که قدمت این هنر در مناطقی مانند هرمزگان به حدود ۳۰۰۰ سال پیش و حتی دوران ایلامیان باز می گردد. این دانش، برخلاف مهندسی مدرن کشتی سازی، عمدتاً به صورت ذهنی و تجربی از نسلی به نسل دیگر منتقل شده است. استادکاران لنج ساز که به «گلافان» معروف اند، نقشه های ساخت را نه بر روی کاغذ، بلکه در ذهن خود و با تکیه بر آموزه های پدران و استادان خویش حک کرده بودند. این انتقال شفاهی و عملی دانش، به لنج سازی هویتی کاملاً بومی و اصیل بخشیده است. هر لنج، حاصل قرن ها تجربه، آزمون و خطا، و درک عمیق از طبیعت دریا و ویژگی های چوب است که در دستان هنرمند گلافان شکل گرفته است.

مهد لنج سازی: بنادر و شهرهای کلیدی ایران

مهم ترین خاستگاه های هنر لنج سازی در ایران، استان های جنوبی کشور شامل بوشهر، هرمزگان، سیستان و بلوچستان و خوزستان هستند. هر یک از این استان ها و بنادرشان، به نوعی مهد این صنعت کهن به شمار می روند و ویژگی های خاص خود را دارند:

• بوشهر: این استان با دارا بودن طولانی ترین مرز دریایی در ایران (حدود ۹۰۰ کیلومتر) و همجواری با خلیج فارس، از دیرباز بستر اصلی دریانوردی و لنج سازی بوده است. بندر بوشهر در دوران افشاریان به اوج شکوه تجاری خود رسید و صنعت لنج سازی در آن رونق فراوان یافت. شهرهایی مانند بندر ریگ، گناوه و جزیره شیف نیز از مراکز مهم لنج سازی در این استان هستند.
• هرمزگان: این استان نیز از قطب های اصلی لنج سازی محسوب می شود. بندر لافت، بندر گوران، بندر پهل، بندر کنگ و جاسک از مهم ترین نقاطی هستند که کارگاه های لنج سازی در آن ها فعالیت داشته اند. بندر کنگ که به «بندر دریانوردان» شهرت دارد، از مراکز تاریخی و مهم لنج سازی در هرمزگان بوده و قدمت ساخت لنج در آن به دوران پیش از اسلام می رسد. مردم این بندر حتی برای لنج های دست ساز خود نام انتخاب می کردند. روستای بندری گوران در جزیره قشم نیز از معدود مکان هایی است که هنوز لنج ها به روش سنتی و بدون استفاده از نقشه های مدرن ساخته و به آب انداخته می شوند. متأسفانه نام بندر لنگه که از اساتید بزرگ لنج سازی منطقه هرمزگان و حتی قبل تر از کنگ بوده نیز در منابع کمتر ذکر شده، در حالی که این بندر نیز نقش مهمی در تاریخ این هنر داشته است.
• سیستان و بلوچستان: بنادر این استان، به ویژه چابهار، نیز از مراکز فعال در ساخت لنج و قایق های سنتی بوده اند.
• خوزستان: اگرچه کمتر از بوشهر و هرمزگان، اما خوزستان نیز در گذشته کارگاه های ساخت لنج داشته است، به ویژه در آبادان و خرمشهر که در کنار رودخانه ها و خلیج فارس قرار دارند.

در برخی از این مناطق، موزه های کوچکی نیز به نمایش لنج ها و ابزارهای لنج سازی اختصاص یافته اند که به حفظ و نمایش این میراث کمک می کنند.

فرآیند ساخت لنج: هنر گلافان و معماری دریایی سنتی

گلافان: اساتید صنعت لنج سازی

واژه «گلاف» یا «جلاف» به استادکارانی اطلاق می شود که مهارت و دانش ساخت لنج را به صورت کامل و تجربی آموخته اند. گلافان، نه تنها سازندگان لنج، بلکه حافظان اصلی این دانش باستانی هستند. آن ها بدون نیاز به نقشه های مهندسی و ابزارهای پیشرفته، تنها با تکیه بر تجربه، شم و هوش ذاتی خود، ابعاد، انحناها و تناسبات دقیق یک لنج را در ذهن خود ترسیم کرده و آن را از چوب می آفرینند. هر گلاف، سبک و تکنیک خاص خود را دارد که معمولاً از استاد خود آموخته و با تجربیات شخصی خود تکمیل کرده است. این هنرمندان، قلب تپنده کارگاه های لنج سازی هستند که با دست های توانمندشان، چوب های بی جان را به شناورهایی زنده و پویا تبدیل می کنند.

انتخاب و آماده سازی مصالح: چوب ها و ویژگی ها

مهم ترین و اصلی ترین ماده اولیه در ساخت لنج های سنتی، انواع چوب های جنگلی مقاوم و باکیفیت است. انتخاب چوب مناسب، نقشی حیاتی در دوام و پایداری لنج دارد. گلافان با شناختی عمیق از انواع چوب و ویژگی های آن ها، بهترین گزینه ها را انتخاب می کنند:

• چوب ساج: این چوب، به دلیل مقاومت بالا در برابر رطوبت، پوسیدگی و حشرات، بهترین و گران بهاترین گزینه برای اسکلت اصلی و قسمت های حیاتی لنج است. ساج معمولاً از کشورهای جنوب شرقی آسیا (مانند برمه) وارد می شده است.
• کرت، کهور، کنار، توت و چنار: این چوب ها که از درختان بومی منطقه تأمین می شوند، برای بخش های مختلف بدنه و اجزای داخلی لنج مورد استفاده قرار می گیرند. چوب کرت به دلیل استحکام و انعطاف پذیری مناسب، در بسیاری از بخش ها به کار می رود.
• چوب «سای» (Sāy): این نوع چوب مرغوب هندی نیز برای ساخت بدنه و تخته های خارجی لنج به کار می رود و به مقاومت و طول عمر لنج کمک می کند.

ویژگی های مهم چوب برای لنج سازی شامل مقاومت در برابر رطوبت و آب شور، سختی و دوام، و قابلیت شکل پذیری مناسب است. چوب ها پس از انتخاب، به روش های سنتی خشک شده و برای استفاده آماده می شوند.

مراحل ساخت سنتی: از ذهن تا آب اندازی

فرآیند ساخت لنج های چوبی، هنری زمان بر و پیچیده است که به دقت و مهارت فراوان نیاز دارد. این مراحل به طور کلی به شرح زیر هستند:

1. طراحی ذهنی و ساخت اسکلت: همانطور که ذکر شد، گلافان بدون نقشه های مهندسی مدرن کار می کنند. ابتدا اسکلت اصلی لنج، شامل تیرهای مرکزی و ستون های فقرات، بر روی زمین قرار گرفته و سپس دنده ها و فرم کلی شناور به آن اضافه می شود. تمام اندازه گیری ها و تراز کردن ها با چشم و تجربه انجام می شود.
2. نصب تخته های بدنه: پس از تکمیل اسکلت، تخته های چوبی به صورت منظم و با دقت فراوان بر روی دنده ها نصب می شوند تا بدنه لنج شکل گیرد. اتصال این تخته ها با استفاده از میخ های چوبی یا فلزی و تکنیک های خاص صورت می گیرد تا استحکام و پایداری لازم را داشته باشد.
3. آب بندی (فتیله کوبی و قیراندود کردن): این مرحله برای جلوگیری از نفوذ آب به داخل لنج حیاتی است. گلافان درزهای بین تخته ها را با الیاف طبیعی (معمولاً پنبه یا پوست درخت) که به آن «فتیله» می گویند، پر می کنند. سپس تمام بدنه لنج را با قیر مذاب (که در منطقه به آن قیر یا قیراندود می گویند) آغشته می کنند تا کاملاً آب بندی شود و در برابر رطوبت و موجودات دریایی مقاوم گردد. این فرآیند باید با دقت بالا انجام شود تا هیچ منفذی برای نفوذ آب باقی نماند.
4. تجهیزات داخلی و خارجی: پس از آب بندی، مراحل نهایی شامل نصب عرشه، کابین ناخدا (کِوِن)، انبارها (خَن)، و سایر اجزای داخلی و خارجی لنج انجام می شود. در این مرحله، تمامی جزئیات لازم برای عملکرد صحیح لنج، از جمله فرمان، بادبان (در لنج های بادبانی سنتی) و سایر ملزومات دریانوردی نصب می گردد.

آیین ها و مراسم مرتبط با لنج سازی

ساخت لنج تنها یک فرآیند صنعتی نیست، بلکه با آیین ها و باورهای عمیق فرهنگی و مذهبی آمیخته است. مهم ترین و باشکوه ترین این آیین ها، مراسم «به آب اندازی» لنج است. در این روز، که معمولاً با جشن و پایکوبی همراه است، مردم محلی گرد هم می آیند تا شاهد ورود لنج تازه ساخته شده به آب باشند. در حین این مراسم و حتی در طول مراحل سخت ساخت لنج، گلافان و کارگران سرودها و آوازهای محلی خاصی را می خواندند که به آن «سَلی» می گفتند. این سرودها که اغلب محتوایی مذهبی، درود بر پیامبر اسلام (ص) و دعای خیر برای لنج و دریانوردان داشتند، نه تنها باعث افزایش روحیه و توان کارگران می شد، بلکه نمادی از همبستگی و اعتقادات عمیق آن ها به برکت الهی در سفر و تجارت بود. این آیین ها، به لنج روح می بخشند و آن را به موجودی زنده و مبارک در دل دریا تبدیل می کنند.

ناوبری سنتی با لنج: دانش دریانوردان ایرانی

تکنیک های ناوبری باستانی: ستارگان و طبیعت

دریانوردان ایرانی در طول قرن ها، با تکیه بر دانش بومی، مشاهده دقیق طبیعت و تجربه های نسل ها، به مهارت های پیشرفته ای در ناوبری دست یافته بودند. این دانش، که بخش مهمی از میراث ناملموس لنج سازی است، شامل تکنیک های زیر می شد:

• استفاده از خورشید، ماه و ستارگان: آسمان شب، قطب نمای اصلی دریانوردان بود. آن ها با شناسایی صورت های فلکی خاص (مانند دب اکبر و دب اصغر برای یافتن ستاره قطبی) و موقعیت ستارگان در زمان های مختلف سال، جهت یابی می کردند. موقعیت خورشید در روز و ماه در شب نیز به آن ها در تعیین مسیر کمک می کرد. دریانوردان باستانی فرمول های خاصی برای محاسبه عرض و طول جغرافیایی بر اساس موقعیت اجرام آسمانی داشتند که به صورت تجربی و سینه به سینه منتقل می شد.
• دانش پیش بینی آب و هوا و جریان های دریایی: دریانوردان ماهر، قادر به پیش بینی تغییرات آب و هوا از طریق مشاهده ابرها، رنگ آسمان، جهت باد و رفتار پرندگان بودند. آن ها همچنین با جریان های دریایی و مد و جزر (پرو و غار) آشنایی کامل داشتند و از این دانش برای بهینه سازی مسیر و زمان سفر استفاده می کردند. شناخت عمق آب در نقاط مختلف نیز برای جلوگیری از به گل نشستن لنج حیاتی بود.
• استفاده از سواحل و نشانه های طبیعی: در ناوبری ساحلی، دریانوردان از کوه ها، جزایر، صخره ها و سایر نشانه های طبیعی در طول خط ساحلی برای تعیین موقعیت و مسیر خود بهره می بردند. این روش ناوبری دیمی یا تخمینی نامیده می شد و نیازمند حافظه بصری قوی و تجربه زیاد بود.

تحول در ناوبری: از سنت تا مدرنیته

با ورود فناوری های نوین به دنیای دریانوردی، روش های سنتی ناوبری نیز دستخوش تغییر و تحول شدند. امروزه، سیستم های موقعیت یاب جهانی (GPS)، رادارها، و نقشه های الکترونیکی، جایگزین تکیه بر ستارگان و نشانه های طبیعی شده اند. این ابزارهای مدرن، دقت و سرعت ناوبری را به طرز چشمگیری افزایش داده و خطرات ناشی از شرایط نامساعد جوی یا خطای انسانی را کاهش داده اند.

هرچند استفاده از GPS و سایر فناوری ها، دریانوردی را ایمن تر و کارآمدتر کرده است، اما نباید فراموش کرد که این پیشرفت ها به بهای فراموشی دانش بومی و مهارت های کهن حاصل شده اند. حفظ و مستندسازی دانش ناوبری سنتی، نه تنها از جنبه فرهنگی اهمیت دارد، بلکه می تواند در مواقع اضطراری یا در مناطقی که دسترسی به فناوری های مدرن محدود است، کاربرد داشته باشد. این تحول، دریانوردان لنج را نیز به استفاده از ابزارهای نوین سوق داده، اما بخش زیادی از تجربه و دانش شفاهی گذشتگان را به حاشیه رانده است.

واژگان و اصطلاحات دنیای لنج سازی و دریانوردی

دنیای لنج سازی و دریانوردی، همچون هر حرفه کهن دیگری، دارای اصطلاحات و واژگان خاص خود است که ریشه در فرهنگ و زبان مردم جنوب ایران دارد. آشنایی با این واژه ها، دریچه ای به درک عمیق تر این هنر و زندگی دریانوردان می گشاید. در زبان محلی جنوب، گاهی «لنج» به صورت «لَنج» نیز تلفظ می شود. در ادامه به برخی از این اصطلاحات کلیدی می پردازیم:

انواع لنج و اصطلاحات عمومی

خَن: این واژه در برخی گویش ها به معنای خود لنج یا یک گونه خاص از لنج است.

بَغَلَه: به لنج های بسیار بزرگ و با ظرفیت بالا اطلاق می شود که معمولاً برای حمل بارهای سنگین و سفرهای طولانی تر مورد استفاده قرار می گیرند.

جاهاز یا جهاز: این واژه، نام عمومی و متداولی برای انواع لنج های چوبی است و به تمامی شناورهای بزرگ چوبی اشاره دارد.

سَفاری: به لنج هایی که به طور خاص برای حمل مسافر طراحی و ساخته شده اند، سفاری می گویند. این لنج ها اغلب دارای امکانات رفاهی بیشتری نسبت به لنج های باری هستند.

اجزای مختلف لنج

بُرد: به پهلوها و کناره های لنج گفته می شود که بخش اصلی بدنه را تشکیل می دهند.

کِوِن: کابین یا اتاق ناخدا و سکان دار در لنج است که معمولاً در قسمت عقب و بالای عرشه قرار دارد.

تَفَر: به قسمت عقب لنج اطلاق می شود. لنج به طور سنتی به سه قسمت تقسیم می شود و یک سوم عقبی آن «تفر» نامیده می شود.

نیم: قسمت انتهایی لنج است که معمولاً «کِوِن» در آن قرار دارد. «نیم» می تواند شامل طبقه پایینی باشد که محل استراحت کارکنان و مسافران است و آن ها را از آفتاب، باران و رطوبت محافظت می کند.

دَبوسَه: اتاقی کوچک در کنار «کِوِن» است که مواد غذایی و مایحتاج روزانه دریانوردان در آن نگهداری می شود.

دِرَک: طنابی ضخیم و محکم است که در لنج به عنوان پله یا نردبان برای بالا و پایین رفتن از قسمت های مختلف شناور استفاده می شود.

دولاب: فرمان لنج است که معمولاً از چوب ساخته می شود و برای سهولت در گرفتن و چرخاندن آن، دارای پره هایی در قسمت بیرونی است.

دوم: بخش انتهایی و دم لنج است.

رِوِن: قسمتی از لنج است که میان «پایه» (جلوی لنج) تا «بُرد» (پهلو) قرار می گیرد و به پایداری لنج کمک می کند.

جولی: به سرویس بهداشتی یا دستشویی لنج گفته می شود.

خَن (انبار): به بخش زیرین و داخلی سطح لنج گفته می شود که برای نگهداری بار و کالا استفاده می شود. لنج ممکن است دارای چندین «خَن» در قسمت های سینه، میانی و عقب باشد. موتور لنج نیز دارای «خن» مخصوص به خود است که به آن «خن موتور» می گویند.

اصطلاحات دریانوردی و کارکنان لنج

پاره: واحد شمارش لنج و قایق است. مثلاً می گویند «دو پاره لنج» یا «سه پاره قایق».

پرو و غار: اصطلاحی برای مد و جزر دریا است؛ «پرو» به معنای مد (بالا آمدن آب) و «غار» به معنای جزر (پایین رفتن آب) است.

تابُک: به پهلو گرفتن لنج در کنار اسکله یا در کنار لنجی دیگر اطلاق می شود.

تیو: به ساحل دریا یا خط ساحلی گفته می شود.

خور: به شاخه های باریک و آبراهه هایی که از دریا به داخل خشکی می روند و محل توقف لنج ها و قایق ها هستند، «خور» می گویند. در برخی مواقع، به دلیل جزر شدید، آب خور به اندازه ای کم می شود که امکان رفت و آمد در آن وجود ندارد. در ورودی خورها معمولاً پایه های بلند چوبی یا چراغ های چشمک زن نصب می کنند تا ورود به آن ها آسان تر شود.

جَلاف یا گلاف: همان لنج ساز یا استادکار ساخت لنج.

نَکیب: سرکارگر یا مسئول اصلی در اسکله که بر امور بارگیری و تخلیه لنج ها نظارت دارد.

سَرتِندِل: سرکارگر یا مسئول اصلی کارگران در لنج.

سرهنگ: سرپرست یا ناظر کارگران در لنج، که معمولاً زیر نظر ناخدا فعالیت می کند.

جاشو: به ملوان یا کارگر عادی در لنج گفته می شود که وظایف مختلفی مانند بارگیری، تخلیه، نگهداری و کمک به ناخدا را بر عهده دارد.

چالش ها و افول هنر لنج سازی: چرا این میراث در خطر است؟

هنر اصیل لنج سازی در ایران، که قرن ها هویت و شکوه دریانوردی این سرزمین را در دل خود جای داده بود، امروزه با چالش های جدی و رو به فزونی مواجه است که بقای آن را تهدید می کند. عوامل متعددی دست به دست هم داده اند تا این میراث گرانبها را به سمت فراموشی سوق دهند:

هزینه بالا و زمان بر بودن فرآیند ساخت

یکی از مهم ترین دلایل افول لنج سازی سنتی، هزینه بسیار بالا و زمان طولانی مورد نیاز برای ساخت یک لنج چوبی است. ساخت یک لنج چوبی بزرگ می تواند ماه ها و حتی سال ها به طول انجامد. برای نمونه، در سال ۱۳۹۶، ساخت یک لنج چوبی ۶۰۰ تنی، یک سال و نیم زمان برد و هزینه ای در حدود ۲ میلیارد و ۵۰۰ میلیون تومان (در آن زمان) را در پی داشت. این زمان و هزینه گزاف، با نیازهای امروز بازار که به سرعت و مقرون به صرفه بودن اولویت می دهد، همخوانی ندارد. کاهش چشمگیر کارگاه های لنج سازی در سراسر کشور، گواه این بحران است؛ مثلاً در سال ۱۳۸۰، استان هرمزگان ۳۲ کارگاه فعال لنج سازی داشت، در حالی که امروزه تنها سه کارگاه فعال در این زمینه باقی مانده اند. این آمار به خوبی نشان دهنده شرایط بحرانی این صنعت است.

رقابت با لنج های فایبرگلاس

ورود لنج های ساخته شده از فایبرگلاس به بازار، ضربه مهلکی به صنعت لنج سازی چوبی وارد کرده است. لنج های فایبرگلاس، با سرعت ساخت بالاتر و هزینه اولیه کمتر، به سرعت جایگزین نمونه های چوبی شدند. در ادامه مقایسه ای بین مزایا و معایب هر دو نوع لنج ارائه می شود:

لنج های چوبی، روح تاریخ و فرهنگ دریانوردی ایران را در خود دارند؛ هر موجی که می شکنند، داستان قرن ها تجارت و سفر را روایت می کند، اما لنج های فایبرگلاس، هرچند کارآمدتر، تنها یک ابزار هستند و از آن میراث کهن تهی می باشند.

ویژگی	لنج چوبی سنتی	لنج فایبرگلاس مدرن
عمر مفید	بیش از ۱۰۰ سال (برخی لنج های چوبی قدیمی هنوز فعال اند)	حدود ۲۰ سال (در بهترین حالت)
قابلیت تعمیر	بالا و امکان تعمیرات اساسی با همان مواد چوبی	پایین (اغلب در صورت آسیب جدی غیرقابل تعمیر هستند)
حفظ کیفیت بار	بهتر (تهویه طبیعی و دمای مناسب تر برای محصولات کشاورزی)	ضعیف تر (میوه ها و محصولات کشاورزی زودتر فاسد می شوند)
زمان ساخت	طولانی (ماه ها تا سال ها)	سریع تر (چند هفته تا چند ماه)
هزینه اولیه	بالا	پایین تر
روح هنری/فرهنگی	دارای ارزش میراثی، هنری و فرهنگی عمیق	کارکردی، فاقد ارزش فرهنگی مشابه

ممنوعیت های دولتی و قوانین محیط زیست

در سال های اخیر، سازمان بنادر و دریانوردی و سازمان محیط زیست، به دلیل نگرانی های زیست محیطی (مانند قطع درختان و آلودگی های ناشی از قیراندود کردن) و همچنین مسائل ایمنی، تولید و ساخت هرگونه شناور چوبی جدید را ممنوع و شناورهای فایبرگلاس را جایگزین کرده اند. این قوانین، هرچند با اهداف مثبت وضع شده اند، اما به رکود کامل صنعت لنج سازی چوبی سنتی در کشور منجر شده و بسیاری از گلافان را از کار بیکار کرده است. این محدودیت ها باعث شده تا گلافان بازنشسته شوند و بیشتر وقت خود را صرف تعمیر، اسکراپ (خارج کردن از رده) و فتیله کوبی شناورهای چوبی موجود کنند و دیگر به ساخت لنج های چوبی جدید نپردازند.

مهاجرت دانش لنج سازی به کشورهای دیگر

متأسفانه، با افول این هنر در ایران، دانش لنج سازی به کشورهای همسایه و رقیب منتقل شده است. امروزه کشورهایی نظیر پاکستان و هند، به سازندگان بزرگی در زمینه لنج های چوبی تبدیل شده اند و با مشکلات اقتصادی و قوانین محدودکننده مشابه ایران دست و پنجه نرم نمی کنند. این روند، تهدیدی جدی برای جایگاه ایران به عنوان مهد لنج سازی است و در آینده ممکن است نام این کشورها در صدر تولیدکنندگان لنج های چوبی قرار گیرد و ایران به کلی از عرصه رقابت خارج شود.

چالش های ایمنی و مهندسی: نگاهی کارشناسانه

علاوه بر چالش های اقتصادی و قانونی، برخی دیدگاه های کارشناسی نیز به جنبه های ایمنی و ساختار لنج های چوبی سنتی اشاره می کنند. یکی از انتقاداتی که مطرح می شود، عدم وجود نقشه های مهندسی دقیق و ساخت دیمی (تخمینی) لنج ها در گذشته است. به گفته برخی کارشناسان، این روش ساخت ممکن است منجر به طراحی غیر اصولی و عدم رعایت استانداردهای لازم شود که می تواند خطراتی را به دنبال داشته باشد.

برای مثال، گفته می شود که برخی لنج های چوبی قدیمی به دلیل نداشتن خط آبخور بر اساس میزان بارگیری، بیش از حد ظرفیت بارگیری می شوند و با یک موج آرام نیز ممکن است غرق شوند. همچنین، عدم وجود آشپزخانه یا محل استراحت مناسب برای کارکنان می تواند منجر به آتش سوزی های فراوان یا سقوط کارکنان به دریا شود. این مسائل ایمنی، لزوم نظارت و استانداردسازی بیشتر را مطرح می کند. با این حال، باید توجه داشت که لنج های چوبی باستانی، با وجود ساختار ذهنی، برای قرن ها در شرایط سخت دریا دوام آورده اند و این خود گواه بر نبوغ گلافان است. در حال حاضر، سازمان بنادر و دریانوردی و مؤسسات رده بندی، در سه مرحله بر ساخت شناورهای سنتی (اعم از چوبی و فایبرگلاس) نظارت می کنند تا ایمنی آن ها تضمین شود و محل استراحت پرسنل نیز ایمن باشد. این نظارت ها تلاش می کنند تا ضمن حفظ سنت ها، استانداردهای ایمنی مدرن نیز رعایت شوند.

تلاش ها برای حفظ و احیای لنج سازی: چشم انداز آینده

با وجود چالش های فراوان، امید به حفظ و احیای هنر لنج سازی در ایران هنوز زنده است. تلاش های متعددی در سطوح مختلف در جریان است تا این میراث گرانبها از ورطه فراموشی نجات یابد و دانش آن به نسل های آینده منتقل شود:

نقش ثبت یونسکو و میراث فرهنگی در حفاظت

ثبت دانش سنتی ساخت و دریانوردی لنج ایرانی در فهرست میراث ناملموس یونسکو در سال ۲۰۱۱، نقطه عطفی در تلاش ها برای حفاظت از این هنر بود. این ثبت جهانی، اهمیت بین المللی لنج سازی را برجسته کرد و زمینه را برای حمایت های دولتی و نهادهای بین المللی فراهم آورد. سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی کشور، پروژه های مردم شناسی گسترده ای را برای مستندسازی تمامی جنبه های هنر گلافی آغاز کرده است. این پروژه ها شامل ثبت دقیق مراحل ساخت، ابزارها، مصالح، آیین ها، واژگان و دانش ناوبری سنتی است. پژوهشگران با بررسی موسیقی کار در حین ساخت، تولید شناورها بدون نقشه های مدرن، و انتقال سینه به سینه تکنولوژی، نتایج شگفت آوری در زمینه های فرهنگی و اجتماعی به دست آورده اند. مستندسازی این میراث ناملموس، تضمین کننده بقای اطلاعات آن حتی در صورت از بین رفتن فیزیکی کارگاه ها و لنج ها خواهد بود.

تداوم فعالیت های تعمیر و نگهداری

در حال حاضر، با وجود ممنوعیت ساخت لنج های چوبی جدید، صنعت تعمیر و نگهداری لنج های موجود همچنان فعال است. این فعالیت ها نقش حیاتی در زنده نگه داشتن دانش گلافی ایفا می کنند. گلافان بازمانده، که دیگر به ساخت لنج های نو نمی پردازند، مهارت های خود را در تعمیر، اسکراپ و فتیله کوبی لنج های چوبی به کار می گیرند. این امر نه تنها به حفظ دانش عملی آن ها کمک می کند، بلکه به ناوگان سنتی لنج های چوبی امکان ادامه حیات می دهد. استان بوشهر، به ویژه بندر گناوه و بندر عامری، از مراکز اصلی فعالیت های تعمیر و فتیله کوبی لنج های چوبی هستند که به عنوان ناوگان سنتی حمل و نقل کالا، همچنان در منطقه فعال می باشند.

راهکارهای پیشنهادی برای احیای این هنر

برای حفظ و احیای کامل هنر لنج سازی، نیاز به رویکردی چندجانبه و حمایت جامع است:

1. حمایت از گلافان و کارگاه های باقی مانده: دولت و نهادهای ذیربط باید با ارائه تسهیلات، کمک های مالی و بیمه، از گلافان باسابقه و کارگاه های فعال حمایت کنند تا این هنرمندان انگیزه لازم برای ادامه فعالیت و انتقال دانش خود را داشته باشند.
2. آموزش نسل جدید با رویکرد مهندسی و سنتی: ایجاد مراکز آموزشی که دانش سنتی گلافی را با اصول مهندسی دریایی مدرن ترکیب کنند، می تواند نسل جدیدی از لنج سازان را تربیت کند که قادر به ساخت لنج های چوبی با استانداردهای ایمنی و مهندسی روز دنیا باشند. این رویکرد می تواند به رفع نگرانی های ایمنی مطرح شده نیز کمک کند.
3. ترویج گردشگری فرهنگی و بازدید از کارگاه ها: با ترویج گردشگری فرهنگی در مناطق لنج سازی، می توان علاوه بر ایجاد منبع درآمد جدید برای جامعه محلی، آگاهی عمومی را نسبت به اهمیت این هنر افزایش داد. بازدید گردشگران از کارگاه ها و تماشای مراحل ساخت لنج، می تواند به حفظ جذابیت و ارزش این هنر کمک کند.
4. بررسی امکان تولید لنج های چوبی با استانداردهای نوین: بازنگری در قوانین دولتی با در نظر گرفتن امکان تولید محدود لنج های چوبی با رعایت کامل استانداردهای ایمنی، زیست محیطی و مهندسی، می تواند راهی برای احیای این صنعت باشد. این امر می تواند با نظارت های دقیق و استفاده از فناوری های جدید در فرآیند ساخت چوب ها و آب بندی همراه باشد.
5. استفاده از لنج های چوبی برای مقاصد فرهنگی و گردشگری: به جای تمرکز صرف بر حمل و نقل کالا، می توان از لنج های چوبی به عنوان جاذبه های گردشگری، کشتی های موزه، یا شناورهای تفریحی سنتی استفاده کرد که هم به حفظ آن ها کمک می کند و هم منبع درآمدزایی جدیدی را فراهم می آورد.

نتیجه گیری

هنر لنج سازی در ایران، فراتر از یک صنعت، نمادی زنده از هویت تاریخی، فرهنگی و دریانوردی مردم این سرزمین است. این میراث گرانبها، که ریشه های آن به هزاران سال پیش بازمی گردد، نه تنها یادآور نبوغ و مهارت مردمان جنوب است، بلکه پل ارتباطی مهمی بین ایران و تمدن های دریایی جهان بوده است. از گلافان هنرمند که با دست های خود به چوب جان می بخشند تا دریانوردانی که با تکیه بر دانش بومی خود دل به دریا می زدند، هر یک نقش بی بدیلی در شکل گیری و تداوم این میراث داشته اند.

با این حال، مواجهه با چالش های عصر مدرن، از جمله رقابت با فناوری های جدید، هزینه های بالا و قوانین محدودکننده، بقای این هنر را در معرض خطر قرار داده است. اما امید به آینده ای روشن تر برای لنج سازی، با تلاش های مستمر برای ثبت و مستندسازی، حمایت از گلافان باقی مانده و ترویج این هنر از طریق گردشگری و آموزش، همچنان زنده است. حفظ و احیای دانش لنج سازی، نه تنها وظیفه ای فرهنگی است، بلکه گامی مهم در صیانت از بخشی از هویت ملی و تاریخی ایران محسوب می شود. این هنر باید نه فقط در موزه ها، بلکه در قلب خلیج فارس، جایی که از آن زاده شده، به حیات خود ادامه دهد و داستان های ناگفته دریا را برای نسل های آینده روایت کند.