خلاصه کتاب حماسه داد: بحثی در محتوای سیاسی شاهنامه فردوسی ( نویسنده فرج الله میزانی )

کتاب «حماسه داد: بحثی در محتوای سیاسی شاهنامه فردوسی» اثر فرج الله میزانی، با نام مستعار ف.م. جوانشیر، یکی از آثار مهم و بحث برانگیز در حوزه شاهنامه پژوهی معاصر به شمار می رود. این کتاب که در اوایل انقلاب ۱۳۵۷ منتشر شد، رویکردی متفاوت و انتقادی به شاهنامه فردوسی ارائه می دهد و آن را نه صرفاً اثری ملی یا ستایشگر شاهان، بلکه روایتی از نبرد مداوم «داد» علیه «بیداد» می داند. میزانی در این اثر، به تحلیل ابعاد سیاسی و اجتماعی شاهنامه می پردازد و مفهوم عدالت و مبارزه با ستم را محور اصلی اندیشه فردوسی معرفی می کند. او همچنین به نقد تحریف شاهنامه توسط رژیم پهلوی برای اهداف ناسیونالیستی می پردازد و فردوسی را وکیلی برای مردم و توده معرفی می کند که علیه ستم شاهان سخن می گوید. این کتاب با وجود نقدهایی مبنی بر جانبداری ایدئولوژیک، دریچه ای نو به سوی درک ابعاد عمیق تر و انتقادی شاهنامه می گشاید و مطالعه آن برای علاقه مندان به ادبیات فارسی، تاریخ و علوم سیاسی ضروری است.

کتاب «حماسه داد» اثری است که به بازخوانی و تحلیل شاهنامه فردوسی از منظری کمتر دیده شده می پردازد. این کتاب با معرفی دیدگاه های خاص نویسنده خود، فرج الله میزانی، به یکی از کانون های بحث در محافل ادبی و سیاسی تبدیل شده است. هدف از این مقاله، ارائه خلاصه ای جامع، تحلیلی و در عین حال انتقادی از این اثر است تا خوانندگان را با مهم ترین استدلال های میزانی، ساختار کتاب، نقاط قوت و ضعف احتمالی آن آشنا کند. از آنجایی که این کتاب هم برای پژوهشگران ادبیات و تاریخ و هم برای عموم علاقه مندان به شاهنامه جذابیت دارد، تلاش می شود تا با زبانی روشن و دقیق، محتوای آن تبیین شود.

۱. درباره نویسنده و زمینه فکری اثر: فرج الله میزانی (ف.م. جوانشیر)

برای درک عمیق تر کتاب «حماسه داد»، لازم است ابتدا با نویسنده آن، فرج الله میزانی، و پیشینه فکری او آشنا شویم. دیدگاه های میزانی ریشه های عمیقی در بستر سیاسی و اجتماعی دوران خود دارد و همین مسئله، رویکرد او به شاهنامه را شکل داده است.

۱.۱. زندگی نامه و پیشینه فکری

فرج الله میزانی، که بیشتر با نام مستعار ادبی خود، ف.م. جوانشیر، شناخته می شود، یکی از اعضای برجسته کمیته مرکزی حزب توده ایران بود. او تحصیلات عالی در رشته تاریخ داشت و به واسطه فعالیت های سیاسی و فکری خود، جایگاهی مهم در جریان چپ ایران به دست آورد. میزانی، مانند بسیاری از روشنفکران هم فکر خود در آن دوره، به دنبال تبیین ادبیات کلاسیک ایران از منظری طبقاتی و اجتماعی بود. او معتقد بود که آثار ادبی بزرگ، صرفاً بازتاب دهنده اندیشه های حاکم نیستند، بلکه می توانند آیینه ای از مبارزات مردمی و آرزوهای طبقات فرودست نیز باشند. این دیدگاه، اساس تحلیل او از شاهنامه را شکل داد.

۱.۲. تاثیر دیدگاه های سیاسی بر تحلیل ادبی

رویکرد میزانی به شاهنامه، عمیقاً تحت تاثیر پیشینه فکری مارکسیستی و توده ای اوست. او با عینک تحلیل طبقاتی به شاهنامه می نگرد و تلاش می کند تا جدال های قدرت، ستم ستیزی و آرمان های عدالت خواهانه را در تاروپود حماسه فردوسی کشف کند. این نگاه، شاهنامه را از یک کتاب صرفاً ملی گرایانه یا درباری، به متنی پویا و مبارزاتی تبدیل می کند. از دیدگاه او، فردوسی نه یک ستایشگر پادشاهان، بلکه اندیشمندی است که درد و رنج مردم را بازتاب می دهد و به نقد ستم می پردازد. این تاثیرپذیری، هم به عنوان نقطه قوت در ارائه تفسیری نوآورانه و هم به عنوان نقطه ضعف در جانبداری احتمالی ایدئولوژیک مطرح می شود.

۱.۳. ارتباط با احمد شاملو

نزدیکی دیدگاه های فرج الله میزانی با احمد شاملو، شاعر نامدار و منتقد ادبی، یکی از نکات قابل توجه در فهم «حماسه داد» است. هر دوی آن ها، فارغ از عضویت مشترک در حزب توده، به نقد رویکردهای سنتی و ملی گرایانه به شاهنامه می پرداختند. احمد شاملو در سخنرانی مشهور خود در دانشگاه برکلی آمریکا (۱۳۶۹)، دیدگاه های مشابهی را مطرح کرد و مفاهیمی چون ملی گرایی را در بستر تاریخ معاصر ایران زیر سوال برد. او حتی ضحاک را یک قهرمان ملی می دانست که قصد بر هم زدن نظام طبقاتی را داشت و کاوه را نماد تلاش برای بازگرداندن همان نظام. میزانی در «حماسه داد»، با وجود شباهت ها، در برخی نقاط از شاملو فاصله می گیرد؛ به عنوان مثال، او کاوه را نماد قیام توده ای علیه ستم می داند، نه بازگرداننده نظام. این شباهت ها و تفاوت ها، نشان دهنده جریان فکری خاصی در نقد ادبی ایران در آن دوران است که به دنبال ریشه های مبارزه و عدالت خواهی در متون کلاسیک بود.

۲. نظریه ی اصلی حماسه داد: شاهنامه، نبرد داد و بیداد، نه صرفاً اثری ملی

نظریه مرکزی کتاب «حماسه داد»، اساس رویکرد میزانی به شاهنامه را تشکیل می دهد. او با این نظریه، تفسیری رادیکال و متفاوت از مهم ترین حماسه ملی ایران ارائه می کند.

۲.۱. بازتعریف شاهنامه

میزانی استدلال می کند که شاهنامه فردوسی، برخلاف تصور رایج، صرفاً یک اثر ملی یا حماسه ای برای ستایش شاهان و فتوحات نیست. از دیدگاه او، تقلیل شاهنامه به اثری صرفاً ناسیونالیستی، تحریفی بزرگ از ماهیت اصلی آن است. او شاهنامه را نمایانگر یک مبارزه دائمی و بنیادین بین «داد» (عدالت، نظم، برابری) و «بیداد» (ستم، بی عدالتی، خودکامگی) می داند. این نبرد، در سراسر داستان های شاهنامه، از ابتدای خلقت اسطوره ای تا پایان دوره ساسانی، جاری است و فردوسی، با نگاهی هوشمندانه، این جدال را به تصویر کشیده است. این بازتعریف، خواننده را وامی دارد تا با دیدی تازه به شخصیت ها و وقایع شاهنامه بنگرد.

۲.۲. مفهوم داد در اندیشه فردوسی (از دیدگاه میزانی)

«داد» در اندیشه فردوسی، آن گونه که میزانی تفسیر می کند، بسیار فراتر از مفهوم ساده عدالت است. او «داد» را نظم خردمندانه ی حکومتی می داند که بر پایه اصول زیر استوار است:

• برابری مردم: حکومت داد، تفاوت های طبقاتی را به حداقل می رساند و همه را از حقوق یکسان برخوردار می سازد.
• آزادی عمل و آزادی بیان: در چنین حکومتی، مردم قادرند آزادانه عقاید خود را بیان کرده و در امور جامعه مشارکت کنند.
• حکومت خدمتگزار: شاه یا فرمانروا، خود را خادم مردم می داند، نه ارباب آن ها. او باری از دوش مردم برمی دارد، نه اینکه خود باری بر دوش آن ها باشد.

میزانی با بررسی دقیق ابیات شاهنامه، نشان می دهد که فردوسی چگونه شاهانی چون کیخسرو و انوشیروان را به دلیل رعایت این اصول ستایش می کند و در مقابل، شاهانی چون جمشید و ضحاک را به سبب بیدادگری هایشان نکوهش می کند. «داد» برای فردوسی، والاترین آرمان حکومتی و اجتماعی است و رسیدن به آن، مستلزم مبارزه ای بی وقفه است.

۲.۳. نقد بر تحریف شاهنامه توسط رژیم پهلوی

یکی از بخش های کلیدی و بحث برانگیز کتاب «حماسه داد»، نقد صریح و بی پرده میزانی بر تحریف شاهنامه توسط رژیم پهلوی است. او معتقد است که حکومت پهلوی، به ویژه از دوران رضاخان، برای پیشبرد اهداف ناسیونالیستی افراطی و توجیه سلطنت خودکامه، شاهنامه را به گونه ای تعمدی و سیستماتیک تحریف کرده است. این تحریف به دو شیوه عمده صورت گرفته است:

1. تحریف آشکار و مستقیم: اضافه کردن ابیات جعلی به شاهنامه، یا تغییر معنای ابیات موجود برای همسو کردن آن ها با ایدئولوژی پهلوی، و حتی انتشار آن ها در کتاب های درسی.
2. شیوه محیط سازی: ایجاد فضایی فکری و فرهنگی که شاهنامه را صرفاً یک اثر ستایشگر شاهان و ناسیونالیسم افراطی معرفی کند و ابعاد اجتماعی و عدالت خواهانه آن را نادیده بگیرد.

میزانی با استناد به پژوهش های محققان برجسته ای چون ملک الشعرای بهار و مجتبی مینوی، که از اولین منتقدین این تحریفات بودند، ادعاهای خود را مستند می کند. این بخش از کتاب، چالش مستقیمی با روایت رسمی از تاریخ و ادبیات ایران در دوران پهلوی است.

۲.۴. فردوسی، وکیل توده و مردم

میزانی در کتاب خود بر این دیدگاه پافشاری می کند که فردوسی، برخلاف تصور رایج از او به عنوان یک شاعر درباری، در حقیقت وکیل و سخنگوی توده مردم است. او معتقد است که فردوسی، با آگاهی کامل از نبردهای طبقاتی و اجتماعی دوران خود و گذشته ایران، شاهنامه را سروده است تا صدای طبقات ستمدیده و آرمان های آن ها برای عدالت باشد. از این منظر، داستان های شاهنامه، نه فقط روایتی از قهرمانی شاهان، بلکه اغلب تصویری از ستم هایی است که بر مردم رفته و مبارزاتی که برای رهایی از آن ستم ها صورت گرفته است. فردوسی، با زبانی شیوا و رسا، همواره به نفع مردم و علیه خودکامگی شاهان سخن می گوید و این نکته، از نظر میزانی، یکی از مهم ترین ابعاد فراموش شده شاهنامه است.

۳. بررسی فصول کلیدی کتاب و استدلال های جزئی تر

کتاب «حماسه داد» در فصول مختلف خود به تفصیل به موضوعات مرتبط با نظریه اصلی خود می پردازد. در ادامه، به بررسی برخی از مهم ترین این فصول و استدلال های مطرح شده در آن ها خواهیم پرداخت.

۳.۱. تحریف شاهنامه

نخستین فصل کتاب به موضوع «تحریف شاهنامه» اختصاص دارد. فرج الله میزانی در این بخش، به ریشه یابی و تحلیل چگونگی تحریف این اثر بزرگ می پردازد. او معتقد است که آغاز تحریفات به دوران کودتای سوم اسفند ۱۲۹۹ و روی کار آمدن رضاخان بازمی گردد. رضاخان در ابتدا خود را حامی مردم و مخالف اشراف نشان داد، اما به تدریج سلطنت پهلوی به سمت ناسیونالیسم افراطی و استفاده ابزاری از نمادهای ملی حرکت کرد. شاهنامه نیز در این جریان، همسو با اهداف سلطنت تفسیر شد و برخی ابیات جعلی به آن نسبت داده شدند یا معنای آن تغییر یافت. میزانی با استناد به پژوهش های محققان بزرگی چون ملک الشعرای بهار و مجتبی مینوی، این تحریفات را افشا می کند و بر لزوم تحقیق اصولی و دقیق در متن شاهنامه تاکید می ورزد. او همچنین برای اثبات مدعای خود، به منابع تاریخی دیگر نظیر «غررالسیر» ثعالبی و «تاریخ طبری» رجوع می کند.

۳.۲. فردوسی، مؤلف و متفکر شاهنامه

در این فصل، میزانی بر این نکته پافشاری می کند که فردوسی صرفاً یک «ناقل امین» داستان ها و روایات باستانی نبوده است. او شاهنامه را اثری کاملاً منسجم، هدفمند و دارای انسجام درونی می داند که توسط یک مؤلف و متفکر برجسته خلق شده است. میزانی استدلال می کند که فردوسی در گزینش داستان ها و نحوه روایت آن ها، دارای بینش و هدفی مشخص بوده است؛ هدفی که در راستای اندیشه اصلی «داد و بیداد» و نقد ستم قرار می گیرد. این دیدگاه، با قرائت های سطحی و تکه تکه از شاهنامه به شدت مخالف است و بر عمق و جامعیت تفکر فردوسی تاکید می کند.

۳.۳. دوران فردوسی و نبردهای سیاسی

این بخش از کتاب به تحلیل وضعیت اجتماعی، سیاسی و فکری دوران زندگی فردوسی می پردازد. میزانی معتقد است که فهم شاهنامه بدون درک شرایط تاریخی و اجتماعی عصر فردوسی امکان پذیر نیست. او به بررسی نبردهای سیاسی مختلف آن دوره می پردازد که شامل:

• جنبش های توده ای ضد فئودالی: قیام های مردمی علیه ستم فئودال ها.
• نبرد رقابت آمیز فئودال ها: کشمکش های میان قدرت های محلی و مرکزی.
• نبرد ایدئولوژیک: تقابل اندیشه های مختلف در جامعه.

میزانی با بررسی این شرایط، نشان می دهد که چگونه روان جامعه و نوزایی فرهنگی در دوران فردوسی، بر شکل گیری اندیشه های او و بازتاب آن ها در شاهنامه تاثیر گذاشته است. او تاکید می کند که شاهنامه صرفاً روایتی از گذشته نیست، بلکه بازتابی از درگیری های فکری و عملی عصر خود فردوسی نیز هست.

۳.۴. حکومت داد: والاترین آرمان فردوسی

همان طور که پیشتر اشاره شد، میزانی «داد» را والاترین آرمان فردوسی می داند. در این فصل، او به تفسیر عمیق تر مفهوم «داد» و «بیداد» می پردازد و چگونگی بازتاب آن در داستان شاهان را تحلیل می کند. میزانی نشان می دهد که از دیدگاه فردوسی، بیداد شاهان علت اصلی نابسامانی ها و تباهی هاست. او حتی نقش وراثت و محیط پرورش را در بیدادگری برخی شاهان بررسی می کند. در مقابل، شاهانی که دادگرند و به خردمندی عمل می کنند، مورد ستایش قرار می گیرند. نقش پهلوانان و دستوران (وزرای خردمند) نیز در این فصل برجسته می شود؛ آن ها به عنوان حاملان و پاسداران «داد» معرفی می شوند که در برابر بیدادگری شاهان می ایستند. این بخش، هسته اصلی تحلیل سیاسی میزانی از شاهنامه را تشکیل می دهد.

۳.۵. نبرد پهلوانان و بزرگان با شاهان خودکامه

این فصل، به تفصیل به یکی از مهم ترین جلوه های نبرد «داد» و «بیداد» در شاهنامه می پردازد: رویارویی پهلوانان و بزرگان با شاهان ستمگر. میزانی با بررسی نمونه های متعدد، نشان می دهد که چگونه قهرمانان شاهنامه، در برابر خودکامگی و بیدادگری حاکمان می ایستند. برخی از نمونه های برجسته ای که میزانی به آن ها می پردازد عبارتند از:

• قیام سپاهیان علیه جمشید: رویدادی که نشان دهنده واکنش مردم و سپاهیان به غرور و خودکامگی جمشید است.
• قیام کاوه علیه ضحاک: میزانی نگاهی متفاوت به کاوه دارد و او را قهرمانی توده ای و نماد قیام مردم علیه یک شاه ظالم (ضحاک) می داند که نماد تمام عیار بیداد است. این قیام، نه تنها یک رویداد حماسی، بلکه نمادی از مبارزه طبقاتی و عدالت خواهانه است.
• سرپیچی رستم از فرمان کاووس: رستم به عنوان بزرگترین پهلوان شاهنامه، بارها در برابر فرمان های غیرمنطقی و خودسرانه کاووس می ایستد. این سرپیچی ها نه از سر نافرمانی محض، بلکه از سر دفاع از اصول «داد» و خرد است.
• جنبش مزدک: میزانی این جنبش را به عنوان یک قیام مردمی با ریشه های اجتماعی و اقتصادی تحلیل می کند که در برابر نظام طبقاتی و ستم فئودالی آن زمان شکل گرفته است.

این تحلیل ها، شاهنامه را به متنی زنده و پویا تبدیل می کند که در آن نبردهای اجتماعی و سیاسی دوران فردوسی و گذشته ایران، بازتاب یافته اند.

۳.۶. موضوعات جانبی: نژاد، جنگ و صلح، زن و عشق، و تراژدی در شاهنامه

میزانی در فصول پایانی کتاب خود، به موضوعات دیگری نیز می پردازد و آن ها را در چارچوب نظریه «داد و بیداد» تحلیل می کند. این موضوعات عبارتند از:

• نژاد در شاهنامه: بررسی مفهوم نژاد در نظام دودمانی و طبقاتی، و همچنین در جنگ ایران و عرب. میزانی نشان می دهد که فردوسی چگونه به مفهوم نژاد در بستر عدالت و ستم می نگرد.
• جنگ و صلح در شاهنامه: او تمایز بین «جنگ داد» (جنگ برای عدالت و رهایی از ستم) و «جنگ بیداد» (جنگ برای جاه طلبی و توسعه طلبی) را مطرح می کند. صلح برای فردوسی، آرمان و خواسته مردم است و بیداد شاهان، مشوق دشمنان برای هجوم به ایران است.
• زن و عشق در شاهنامه: این بخش از نظر میزانی دارای اهمیت ویژه ای است. او معتقد است که داستان های عشقی شاهنامه صرفاً «گریزهای عاشقانه» نیستند، بلکه پیوند ارگانیک با اندیشه اصلی فردوسی دارند. مناسبات شاهان بیدادگر با زنان، با مناسبات پهلوانان دادگر متفاوت است. عشق در شاهنامه، از دیدگاه میزانی، نوعی بیان هنری و عاشقانه «حماسه داد» است. این تحلیل، نگاهی تازه به ابعاد عاطفی و اجتماعی شاهنامه ارائه می دهد.
• تراژدی در شاهنامه: میزانی لحظات تراژیک در شاهنامه را تحلیل می کند و به بررسی مضمون اصلی دو تراژدی بزرگ آن، یعنی داستان رستم و سهراب و رستم و اسفندیار، می پردازد. او این تراژدی ها را نیز در بستر جدال «داد» و «بیداد» و ناکامی های ناشی از خودکامگی و عدم رعایت عدالت تحلیل می کند.

۴. نقاط قوت کتاب حماسه داد:

کتاب «حماسه داد» علی رغم رویکرد خاص خود، دارای نقاط قوت قابل توجهی است که آن را به اثری مهم در حوزه شاهنامه پژوهی تبدیل کرده است:

• ارائه ی یک تفسیر سیاسی و اجتماعی نو از شاهنامه: پیش از این کتاب، کمتر اثری به این صراحت و عمق به تحلیل ابعاد سیاسی و طبقاتی شاهنامه پرداخته بود. میزانی با نگاهی رادیکال، راه را برای تفاسیر بدیع از متون کلاسیک هموار کرد.
• جرات در به چالش کشیدن تفاسیر رایج و ملی گرایانه حاکم: در دورانی که شاهنامه به شدت با ناسیونالیسم حکومتی گره خورده بود، میزانی با شجاعت به نقد این رویکرد پرداخت و پرده از تحریفات برداشت. این اقدام، نیازمند جسارت فکری و سیاسی فراوانی بود.
• عمق تحلیل مفاهیمی چون داد و بیداد و ارتباط آن با ساختار قدرت: نویسنده تنها به ذکر این مفاهیم بسنده نمی کند، بلکه آن ها را به عنوان هسته اصلی تفکر فردوسی و محور تحولات داستانی در شاهنامه مورد تجزیه و تحلیل قرار می دهد. این تحلیل، رابطه ی قدرت و عدالت را در شاهنامه آشکار می سازد.
• استناد به منابع تاریخی و ادبی برای پشتیبانی از استدلال ها: میزانی برای اثبات ادعاهای خود، به تحقیقات پژوهشگران معتبر شاهنامه مانند ملک الشعرای بهار و مجتبی مینوی و همچنین متون تاریخی دیگر مراجعه می کند. این رویکرد، به اعتبار تحلیل های او می افزاید.

۵. نقدها و نقاط ضعف احتمالی:

همانند هر اثر تحلیلی دیگر، «حماسه داد» نیز خالی از نقد و ضعف نیست. این نقدها به درک جامع تر از جایگاه کتاب کمک می کنند:

• جانبداری ایدئولوژیک: مهم ترین نقدی که بر این کتاب وارد می شود، جانبداری شدید آن از دیدگاه های حزب توده و مارکسیستی است. برخی منتقدان معتقدند که این جانبداری، تا حد زیادی بر بی طرفی تحلیل تاثیر گذاشته و نویسنده تلاش کرده تا تمام داستان ها و مفاهیم شاهنامه را به زور در قالب تئوری «داد و بیداد» و مبارزه طبقاتی بگنجاند. این مسئله، گاهی منجر به نادیده گرفتن ابعاد دیگر شاهنامه می شود.
• یک سویه نگری: در راستای نقد قبلی، این پرسش مطرح می شود که آیا تلاش برای انطباق کامل شاهنامه با نظریه ی «داد و بیداد»، منجر به نادیده گرفتن ابعاد غنی و چندوجهی دیگر این اثر (مانند جنبه های اسطوره ای، حماسی صرف، اخلاقی، روان شناختی، و عرفانی) نشده است؟ آیا تمام شخصیت ها و وقایع شاهنامه را می توان تنها بر مبنای نبرد طبقاتی تفسیر کرد؟
• لحن نگارش: برخی منتقدان به لحن گاهی سخیف، متعصبانه یا جزمی کتاب اشاره کرده اند. این لحن، در مواردی از بی طرفی علمی فاصله گرفته و بیشتر شبیه به یک بیانیه سیاسی به نظر می رسد تا یک تحلیل ادبی صرف. البته این نقد بیشتر به سلیقه و زمینه فکری خواننده بازمی گردد، اما به هر حال در میان نظرات عمومی مطرح شده است.

میزانی در کتاب «حماسه داد» تلاش می کند تا با رویکردی رادیکال، شاهنامه را از قالب تفاسیر ملی گرایانه خارج کرده و آن را به متنی برای نقد ستم و بیان آرمان های عدالت خواهانه تبدیل کند. این تلاش، نقطه قوت اصلی کتاب و در عین حال، منشأ بسیاری از نقدهای وارد بر آن است.

۶. جایگاه کتاب در شاهنامه پژوهی و نقد ادبی ایران:

کتاب «حماسه داد» با تمام نقاط قوت و ضعف خود، جایگاهی مهم و بی بدیل در تاریخ شاهنامه پژوهی و نقد ادبی ایران دارد. انتشار این کتاب در اوایل انقلاب اسلامی، که فضای فکری و سیاسی جامعه دستخوش تغییرات عمیقی بود، تاثیرگذاری زیادی داشت. این اثر توانست نسل های بعدی پژوهشگران و منتقدان ادبی را با رویکردی متفاوت و انتقادی به متون کلاسیک آشنا کند.

«حماسه داد» به عنوان یک صدای متفاوت در زمان خود، توانست بحث های عمیقی را در فضای آکادمیک و روشنفکری ایران برانگیزد. اگرچه رویکرد مارکسیستی آن ممکن است امروزه مورد پذیرش همگان نباشد، اما این کتاب به عنوان سندی از یک دوره خاص فکری و یک تلاش جسورانه برای بازخوانی انتقادی شاهنامه، همچنان از اهمیت برخوردار است. مطالعه آن برای هر کسی که می خواهد گستره تفاسیر شاهنامه و تحولات نقد ادبی در ایران را درک کند، ضروری است. این کتاب نشان می دهد که چگونه یک اثر کلاسیک می تواند از زوایای مختلف، و با پیش فرض های فکری گوناگون، مورد خوانش و تفسیر قرار گیرد و از این رو، دریچه ای نو به سوی فهم ابعاد پنهان و کمتر دیده شده شاهنامه می گشاید.

کتاب میزانی، چه موافق آن باشیم و چه منتقد آن، به ما یادآوری می کند که متون کلاسیک، موجوداتی زنده و پویا هستند که می توانند در هر دوره ای، معانی جدیدی پیدا کنند و به پرسش های تازه پاسخ دهند. این اثر، تنها یک خلاصه یا معرفی نیست، بلکه دعوتی است برای درگیری فکری با متن اصلی شاهنامه و با تفاسیر متنوعی که از آن ارائه شده است.

نتیجه گیری

کتاب «حماسه داد: بحثی در محتوای سیاسی شاهنامه فردوسی» اثر فرج الله میزانی (ف.م. جوانشیر)، یک اثر مهم و تحریک کننده در حوزه شاهنامه پژوهی است. این کتاب با مطرح کردن این دیدگاه محوری که شاهنامه بیش از یک اثر صرفاً ملی گرایانه، روایت گر نبرد دائمی «داد» علیه «بیداد» است، به تحلیل عمیق ابعاد سیاسی و اجتماعی این حماسه می پردازد. میزانی با نقد قاطعانه تحریف شاهنامه توسط رژیم پهلوی و معرفی فردوسی به عنوان صدای عدالت خواه مردم، چارچوب فکری خاص خود را به خواننده ارائه می دهد.

اگرچه این اثر به دلیل جانبداری ایدئولوژیک و لحن خاص خود مورد نقد قرار گرفته است، اما قدرت آن در به چالش کشیدن تفاسیر رایج و ارائه نگاهی نو به شاهنامه، غیرقابل انکار است. «حماسه داد» دریچه ای تازه به سوی درک پیچیدگی ها و لایه های پنهان شاهنامه می گشاید و خواننده را به تفکر عمیق تر درباره رابطه ادبیات، قدرت و جامعه دعوت می کند. مطالعه این کتاب، چه برای متخصصان ادبیات و تاریخ و چه برای عموم علاقه مندان به شاهنامه و اندیشه های سیاسی، یک تجربه ارزشمند و فکری خواهد بود که افق های جدیدی را در برابر فهم این اثر بی بدیل ادبیات فارسی می گشاید و آن ها را به کاوش بیشتر در شاهنامه و منابع مرتبط ترغیب می کند.