آشنایی بیشتر با گلفشان ها

آیا تا به حال نام پدیده زمین شناسی عجیبی به نام گلفشان را شنیده اید؟ تپه هایی مخروطی شکل که به جای فوران آتش گل و لای سرد یا گاهی داغ از دل زمین بیرون می دهند. این پدیده های طبیعی که در نقاط مختلف جهان و به ویژه در سواحل جنوبی و شمالی ایران یافت می شوند نه تنها از نظر زمین شناسی اهمیت دارند بلکه جاذبه های گردشگری منحصربه فردی محسوب می شوند. اگر کنجکاوید بدانید گلفشان ها چگونه شکل می گیرند چه ویژگی هایی دارند و در کجای ایران می توانید آن ها را از نزدیک ببینید این مقاله به شما کمک می کند تا با این پدیده شگفت انگیز بیشتر آشنا شوید.

آشنایی بیشتر با گلفشان ها

گلفشان ها که گاهی گل افشان نیز نامیده می شوند پدیده های طبیعی زمین شناسی هستند که در آن ها گل و لای از زیر سطح زمین به شکل چشمه به بیرون رانده می شود. این گل و لای انباشته شده به تدریج تپه ها یا مخروط های کوچکی را تشکیل می دهند. گلفشان ها عوارض ژئومورفولوژیکی جذابی هستند که از یک یا چند دهانه تشکیل شده و به طور پیوسته گل سردی را به بیرون پرتاب می کنند. این پدیده با آتشفشان ها شباهت هایی دارد اما در اغلب موارد خاستگاه آن غیرآتشفشانی است.

تاریخچه کوه های گل افشان

تاریخچه گلفشان ها به تاریخچه زمین شناسی و تکتونیک صفحات باز می گردد. تشکیل آن ها نشان دهنده فعالیت های زمین ساختی در طول تاریخ پوسته زمین است. مناطقی که امروزه شاهد گلفشان ها هستیم مناطقی هستند که در گذشته یا حال تحت تاثیر فشارهای قوی زمین ساختی یا پیامدهای فعالیت های آتشفشانی قرار داشته اند. وجود گلفشان ها در یک منطقه شواهدی از تحولات عمیق زمین شناسی در آن ناحیه طی میلیون ها سال فراهم می آورد.

انواع گل فشان ها

گلفشان ها بر اساس عامل پیدایش به دو دسته اصلی تقسیم می شوند. دسته اول گلفشان هایی هستند که در اثر فشارهای زمین ساختی به وجود می آیند. این نوع گلفشان ها اغلب گل سردی را به بیرون می ریزند. دسته دوم گلفشان ها مرتبط با پیامدهای فعالیت های آتشفشانی هستند. در این حالت گرمای زمین باعث می شود گل و لای خروجی داغ باشد.

ویژگی های فوق العاده جالب از گلفشان ها

یکی از ویژگی های بارز گلفشان ها خروج پیوسته گل و لای است که به تدریج ساختارهای مخروطی یا تپه ای شکل ایجاد می کند. گل خروجی معمولاً سرد است به خصوص در گلفشان هایی که منشا زمین ساختی دارند اما در برخی موارد می تواند داغ نیز باشد. اطراف دهانه گلفشان ها معمولاً فاقد پوشش گیاهی است زیرا گل خروجی محیط مناسبی برای رشد گیاهان فراهم نمی کند. ترکیب گل پرتابی می تواند حاوی مواد معدنی آلی گاز و حتی مواد نفتی باشد که این ترکیبات برای زمین شناسان اهمیت زیادی دارند.

فرآیند تشکیل گلفشان

تشکیل گلفشان ها فرآیندی پیچیده است که نیازمند وجود سه عامل اصلی است: منبعی از گل و لای نرم زیر سطح زمین سیال (معمولاً آب) که با گل مخلوط شود و فشاری که این مخلوط را به سطح زمین براند. این فشار می تواند ناشی از فعالیت های زمین ساختی یا پیامدهای آتشفشانی باشد. آب زیرزمینی که ممکن است منشا سطحی یا عمقی داشته باشد با رسوبات زیرین مخلوط شده و گل نرمی را تشکیل می دهد.

فعل و انفعال های آتشفشانی

در برخی موارد گلفشان ها با فعالیت های آتشفشانی مرتبط هستند. در این حالت گرمای حاصل از ماگمای زیرین یا سنگ های داغ آب های زیرزمینی را گرم کرده و باعث افزایش فشار بخار می شود. این فشار مخلوط آب و گل را از طریق شکستگی ها و گسل ها به سمت سطح زمین هدایت می کند. گلفشان های داغ اغلب در نزدیکی مناطق آتشفشانی فعال یا خاموش یافت می شوند و ممکن است همراه با بخار یا گازهای دیگر فوران کنند.

فشارهای زمین ساختی

رایج ترین عامل تشکیل گلفشان ها فشارهای زمین ساختی است. در مناطقی که صفحات زمین ساختی در حال حرکت و برخورد هستند تنش ها و فشارهای زیادی در پوسته زمین ایجاد می شود. این فشارها می توانند باعث رانده شدن آب و گل و لای محبوس در لایه های زیرین به سمت بالا شوند. این نوع گلفشان ها اغلب در حوضه های رسوبی عمیق یا در امتداد گسل های بزرگ یافت می شوند و معمولاً گل سردی را به بیرون می دهند.

اهمیت گل فشان ها

گلفشان ها از چندین جهت دارای اهمیت هستند. از نظر زمین شناسی وجود آن ها نشانه ای از فعالیت های زمین ساختی در یک منطقه است و می تواند به درک بهتر ساختار زیرسطحی و پتانسیل لرزه خیزی کمک کند. همچنین ترکیب شیمیایی گل خروجی می تواند اطلاعاتی درباره سیالات و مواد موجود در اعماق زمین از جمله منابع آب گاز و هیدروکربن ها (مانند نفت) ارائه دهد. بنابراین گلفشان ها می توانند شاخص های مهمی برای اکتشاف منابع زیرزمینی باشند.

مزایای گل فشان

علاوه بر اهمیت زمین شناسی گلفشان ها مزایای دیگری نیز دارند. گل خروجی از برخی گلفشان ها به دلیل دارا بودن مواد معدنی و آلی دارای خواص درمانی است و از دیرباز توسط مردم محلی برای درمان بیماری های پوستی و دردهای مفصلی استفاده می شود. همچنین گل با کیفیت برخی گلفشان ها به دلیل خاصیت چسبندگی و زود سفت شدن در صنایع دستی ساخت سفال و حتی تولید اسباب بازی کودکان کاربرد دارد. این پدیده جاذبه ای طبیعی برای گردشگران محسوب می شود.

گل فشان ها در جهان

گلفشان ها در سرتاسر جهان و در انواع محیط های زمین ساختی و اقلیمی پراکنده هستند. یکی از بزرگ ترین گلفشان های جهان با ارتفاع حدود ۵۰۰ متر در منطقه بلوچستان پاکستان قرار دارد. جمهوری آذربایجان نیز به داشتن تعداد زیادی گلفشان فعال شهرت دارد. این پدیده ها در مناطقی مانند اندونزی ترکمنستان کالیفرنیا در آمریکا و بسیاری نقاط دیگر نیز دیده می شوند. پراکندگی جهانی گلفشان ها نشان دهنده ارتباط آن ها با فرآیندهای عمده زمین شناسی در مقیاس سیاره ای است.

گل فشان ها در ایران

ایران نیز یکی از کشورهایی است که تعداد قابل توجهی گلفشان دارد. این گلفشان ها بیشتر در دو منطقه اصلی در ایران متمرکز شده اند: سواحل جنوبی در امتداد دریای عمان و در شمال کشور در استان گلستان. این پراکندگی با فعالیت های زمین ساختی مرتبط با فرورانش صفحه اقیانوسی عمان در جنوب و فشارهای مربوط به زیرصفحه قاره ای ایران در شمال سازگار است. گلفشان های ایران تنوع زیادی از نظر اندازه شکل و میزان فعالیت دارند.

موقعیت جغرافیایی گل فشان های ایران

بیشترین گلفشان های ایران در جلگه ساحلی دریای عمان در استان های سیستان و بلوچستان و هرمزگان قرار دارند. در استان هرمزگان شهرستان جاسک و منطقه کوه مبارک به ویژه روستای توجک و سرخ کوه دارای مجموعه های بزرگی از گلفشان ها هستند. در شمال کشور استان گلستان به خصوص در شهرستان گمیشان میزبان گلفشان های حوض مانندی است.

گل فشان های سیستان و بلوچستان

استان سیستان و بلوچستان به ویژه مناطق نزدیک به سواحل دریای عمان یکی از مهم ترین کانون های گلفشان در ایران است. معروف ترین گلفشان ایران در منطقه تنگ شهرستان کنارک در این استان قرار دارد. این مجموعه شامل چندین تپه گلفشانی است که در حال حاضر یکی از آن ها فعالیت چشمگیری دارد. گلفشان پیر گل در منطقه بزمان خاش نیز از دیگر گلفشان های این استان است که بکر و دست نخورده باقی مانده است.

گل فشان در چابهار

منطقه اطراف چابهار و شهرستان کنارک در استان سیستان و بلوچستان میزبان چندین گلفشان مهم است. معروف ترین آن ها مجموعه گلفشان تنگ است که در فاصله حدود ۱۰۰ کیلومتری چابهار قرار دارد. این گلفشان ها در نزدیکی ساحل دریای عمان واقع شده اند و تشکیل آن ها با فرورانش پوسته اقیانوسی در زیر پوسته قاره ای در این منطقه مرتبط است. سرد بودن گل خروجی در این گلفشان ها تاییدکننده منشا غیرآتشفانی آن ها است.

گل فشان نفتیجه

اطلاعات دقیقی در مورد گلفشان خاصی با نام «نفتیجه» در منابع موجود نیست. با این حال اشاره به وجود مواد نفتی در ترکیب گل برخی گلفشان ها نشان می دهد که در مناطقی که ذخایر هیدروکربنی زیرزمینی وجود دارد ممکن است گلفشان هایی با این ویژگی ها یافت شوند. این موضوع بر ارتباط پیچیده پدیده های زمین شناسی با منابع زیرزمینی تاکید دارد.

گل فشان قارنیارق

گلفشان قارنیارق یکی از گلفشان های شناخته شده در شمال ایران است که در روستای سقرتپه شهرستان آق قلا در استان گلستان قرار دارد. این گلفشان نمونه ای از گلفشان های مناطق شمالی ایران است که در مقایسه با گلفشان های جنوب ویژگی های منطقه ای خاص خود را دارند. وجود گلفشان در استان گلستان نیز نشان دهنده فعالیت های زمین ساختی در این بخش از کشور است.

گل فشان اینچه

در منابع موجود اشاره مستقیمی به گلفشان خاصی با نام «اینچه» نشده است. با این حال نام های جغرافیایی مشابه در مناطق مختلف ایران وجود دارد. گلفشان ها معمولاً در مناطقی با شرایط زمین شناسی خاص شکل می گیرند و ممکن است گلفشان های کوچک یا کمتر شناخته شده ای در نقاط مختلف کشور از جمله مناطقی با نام های محلی مانند اینچه وجود داشته باشند.

گل فشان گوبکلجه

همانند نام های «نفتیجه» و «اینچه» اطلاعات مشخصی در مورد گلفشانی به نام «گوبکلجه» در منابع اصلی در دسترس نیست. گلفشان ها پدیده هایی هستند که ممکن است در اثر تغییرات زمین شناسی فعال یا غیرفعال شوند و برخی از آن ها ممکن است تنها به صورت محلی شناخته شده باشند. کاوش های بیشتر زمین شناسی ممکن است به شناسایی گلفشان های جدید منجر شود.

چشمه های گل افشان تنگ

مجموعه چشمه های گلفشان تنگ که اغلب به عنوان گلفشان تنگ شناخته می شود در فاصله حدود ۱۰۰ کیلومتری شهر چابهار و در نزدیکی روستای تنگ در شهرستان کنارک استان سیستان و بلوچستان واقع شده است. این مجموعه شامل چندین تپه گلفشانی است که از معروف ترین و فعال ترین گلفشان های ایران به شمار می رود. نزدیکی به دریای عمان و شرایط خاص زمین ساختی منطقه عامل اصلی پیدایش این گلفشان ها است.

گلفشان ها را در کجای ایران می توانیم ببینیم؟

بیشترین گلفشان های ایران در استان های سیستان و بلوچستان (اطراف چابهار و کنارک) و هرمزگان (شهرستان جاسک) در جنوب و همچنین در استان گلستان (شهرستان گمیشان) در شمال کشور قرار دارند.

عوامل پیدایش گلفشان چیست؟

گلفشان ها عمدتاً در اثر فشارهای زمین ساختی یا پیامدهای فعالیت های آتشفشانی تشکیل می شوند. این فشارها باعث رانده شدن مخلوط گل و آب از اعماق زمین به سطح می شوند.

آیا پدیده گلفشان اتفاق مهمی است؟

بله پدیده گلفشان از نظر زمین شناسی مهم است زیرا نشانه ای از فعالیت زمین ساختی زیرسطحی و پتانسیل لرزه خیزی منطقه است و می تواند به شناسایی منابع زیرزمینی مانند نفت و آب کمک کند.

درباره چشمه گل فشان پیرگل چه می دانید؟

گلفشان پیرگل در منطقه بزمان شهرستان خاش استان سیستان و بلوچستان واقع شده است. این گلفشان بکر و دست نخورده باقی مانده اما هنوز به عنوان یک اثر ملی ثبت نشده است.

آیا چشمه گل فشان پیرگل خاصیت درمانی نیز دارد؟

بله گل خروجی از گلفشان ها به طور کلی به دلیل مواد معدنی موجود خاصیت درمانی برای بیماری های پوستی و دردهای مفصلی دارد و گل پیرگل نیز از این قاعده مستثنی نیست.

چشمه های گل فشان تنگ کجاست؟

چشمه های گلفشان تنگ در استان سیستان و بلوچستان در فاصله حدود ۱۰۰ کیلومتری شهر چابهار و در نزدیکی روستای تنگ در شهرستان کنارک واقع شده اند.

چه امکاناتی در اطراف چشمه های گلفشان وجود دارد؟

اطراف گلفشان ها معمولاً امکانات توریستی محدودی وجود دارد. اما در نزدیکی گلفشان تنگ روستای تنگ با ساحل و اسکله ماهیگیری و همچنین جاذبه هایی مانند کوه های مریخی و تالاب لیپار در نزدیکی چابهار قابل دسترسی هستند.

بهترین زمان بازدید از گلفشان ها چه موقع است؟

بهترین زمان برای بازدید از گلفشان ها به ویژه گلفشان های جنوب ایران فصول پر بارش مانند پاییز و بهار است زیرا در این زمان ها فعالیت گلفشان ها معمولاً بیشتر می شود.