آیین های عزاداری محرم

ماه محرم که فرا می رسد ایران غرق در ماتم و عزای حسینی می شود. اما این عزاداری تنها محدود به سینه زنی و زنجیرزنی رایج در هیئت ها نیست؛ بلکه هر منطقه از این سرزمین پهناور با تکیه بر فرهنگ غنی و آداب و رسوم دیرینه خود آیین های منحصر به فردی برای سوگواری سالار شهیدان دارد. این تنوع در عین وحدت جلوه ای بی نظیر از ارادت مردم به امام حسین (ع) را به نمایش می گذارد. آشنایی با این رسوم درک عمیق تری از پیوند ناگسستنی ایرانیان با واقعه عاشورا و ریشه های تاریخی و فرهنگی این عزاداری ها به ما می دهد.

معرفی و تاریخچه

پیشینه

آیین های عزاداری در ایران پیشینه ای طولانی دارند که تنها به دوران پس از اسلام و واقعه کربلا محدود نمی شود. فرهنگ ایرانی از دیرباز با سوگ و ماتم برای قهرمانان و شخصیت های اساطیری خود آشنا بوده است. این بستر فرهنگی زمینه را برای پذیرش و شکل گیری مراسم عزاداری مذهبی به ویژه برای امام حسین (ع) فراهم کرده است.

سوگواری برای شخصیت هایی مانند سیاوش در شاهنامه نمونه ای از این پیشینه های کهن است که در برخی آیین های عزاداری محرم مانند گل مالی در لرستان انعکاس یافته است. این پیوند میان سنت های عزای ملی و مذهبی به آیین های محرم در ایران عمق و غنای بیشتری بخشیده است.

ریشه های قبل از اسلام

هرچند عزاداری به شکل امروزی برای امام حسین (ع) پس از واقعه کربلا شکل گرفت اما برخی پژوهشگران ریشه های برخی رسوم عزاداری را در آیین های سوگ و ماتم پیش از اسلام جستجو می کنند. این آیین ها اغلب با مضامینی چون مرگ و رستاخیز سوگ بر قهرمانان و طلب باران همراه بوده اند.

عناصری مانند پوشیدن جامه سیاه گل مالی یا بر سر و سینه زدن که در برخی رسوم عزاداری محرم دیده می شوند ممکن است بازمانده یا متأثر از این سنت های کهن باشند. این تاثیرپذیری نشان دهنده قابلیت فرهنگ ایرانی در تلفیق و انطباق مفاهیم جدید با بستر سنتی خود است.

پس از اسلام

پس از واقعه عاشورا در سال ۶۱ هجری قمری یاد و خاطره شهادت امام حسین (ع) و یارانش به تدریج در میان شیعیان گرامی داشته شد و به یکی از ارکان هویت شیعی تبدیل گشت. شکل گیری آیین های عزاداری به صورت منسجم و عمومی روندی تدریجی را طی کرد.

در دوران حکومت هایی مانند آل بویه و سپس صفویه عزاداری محرم به طور رسمی مورد حمایت قرار گرفت و گسترش یافت. بسیاری از آیین های شناخته شده امروزی از جمله تعزیه سینه زنی زنجیرزنی و برخی رسوم منطقه ای مانند طشت گذاری و نخل گردانی در این دوران شکل گرفته یا توسعه پیدا کرده اند.

آیین های محرم در مناطق مختلف ایران

آیین نخل برداری در استان یزد

نخل برداری یا نخل گردانی یکی از مشهورترین و باشکوه ترین آیین های عزاداری در استان یزد و برخی مناطق دیگر مانند خراسان سمنان و کاشان است. نخل سازه ای چوبی به شکل تابوت است که با پارچه های سیاه شال های رنگارنگ آینه و گاهی میوه و شمشیر تزئین می شود.

این سازه نمادی از تابوت امام حسین (ع) یا پیکر شهدای کربلا است. عزاداران در روز عاشورا و تاسوعا نخل را بر دوش گرفته و در میدان اصلی شهر یا حسینیه ها به حرکت در می آورند. این آیین تداعی کننده تشییع نمادین پیکر مطهر سالار شهیدان است و اوج ارادت مردم این مناطق را نشان می دهد.

آیین تجمع عاشورایی در شهر زنجان

تجمع عظیم عاشورایی در شهر زنجان به ویژه در هشتم محرم که به «یوم العباس» شهرت دارد یکی از بزرگ ترین و منظم ترین اجتماعات عزاداری در ایران است. هزاران نفر از مردم زنجان و شهرهای اطراف در حسینیه اعظم و زینبیه اعظم زنجان و خیابان های منتهی به آن جمع می شوند.

این تجمع با نظم خاصی و با نوحه خوانی و سینه زنی همراه است و اتحاد و همدلی بی نظیری را به نمایش می گذارد. نذورات گسترده به ویژه قربانی کردن احشام بخش مهمی از این آیین است که در حسینیه اعظم انجام می شود. این مراسم به عنوان میراث معنوی ایران به ثبت رسیده است.

آیین گل مالی در لرستان

آیین گل مالی یکی از قدیمی ترین و تاثیرگذارترین رسوم عزاداری در استان لرستان و برخی مناطق غرب کشور مانند کرمانشاه و ایلام است. این آیین که ریشه های آن را به سوگ سیاوش و حتی پیش از آن نسبت می دهند نمادی از نهایت اندوه و مصیبت است.

در روزهای تاسوعا و عاشورا عزاداران با استفاده از خاک نرم و گلاب حوضچه هایی از گل تهیه می کنند و سر و صورت و لباس های خود را با این گل می پوشانند. سپس با همین ظاهر در مراسم عزاداری سینه زنی و نوحه خوانی شرکت می کنند و در کنار آتش خود را گرم می کنند. این رسم تجسمی عینی از اندوه مردم در مصیبت کربلا است.

آیین بیل زنی در بیرجند

آیین بیل زنی از رسوم عزاداری خاص منطقه بیرجند در استان خراسان جنوبی است. این مراسم به یاد طایفه بنی اسد برگزار می شود که سه روز پس از واقعه عاشورا برای دفن پیکرهای مطهر شهدا به کربلا آمدند و با استفاده از بیل و ابزار کشاورزی اقدام به دفن شهدا کردند.

در این آیین دسته های عزاداری با در دست داشتن بیل هایی که به سمت بالا گرفته اند به صورت موزون به یکدیگر می کوبند و همزمان نوحه می خوانند و سینه زنی می کنند. این حرکت نمادی از تلاش بنی اسد برای دفن پیکر شهدا است و ارادت مردم این منطقه به این واقعه تاریخی را نشان می دهد.

آیین طشت گذاری در آذربایجان

طشت گذاری یکی از کهن ترین آیین های عزاداری محرم است که در استان های آذربایجان شرقی و غربی و اردبیل چند روز پیش از آغاز ماه محرم (معمولاً در روزهای پایانی ذی الحجه) برگزار می شود. این آیین نمادی از بستن آب بر روی امام حسین (ع) و یارانش در کربلا و یادآور تشنگی آنهاست.

در این مراسم طشت های مسی یا برنجی پر از آب را بر دوش گرفته و در حسینیه ها و مساجد قرار می دهند. عزاداران با دست زدن به آب درون طشت و نوشیدن آن به صورت نمادین با امام حسین (ع) تجدید بیعت کرده و برای آغاز ماه محرم و عزاداری آماده می شوند. این آیین با نوحه خوانی و مرثیه سرایی همراه است.

آیین شاه حسین گویان در تبریز

آیین شاه حسین گویان که به اختصار «شاخسی» نیز نامیده می شود یکی از رسوم خاص عزاداری در استان آذربایجان به ویژه شهر تبریز است. این مراسم که بیشتر توسط مردان برگزار می شود نمادی از آمادگی برای فداکاری و نبرد در رکاب امام حسین (ع) است.

عزاداران در دسته های منظم شانه به شانه یکدیگر ایستاده و چوب های بلندی را که در دست دارند با ریتمی خاص بالا و پایین می برند. همزمان با بالا بردن چوب ندای «شاخسی» (شاه حسین) و با پایین آوردن آن ندای «واخسی» (وای حسین) سر می دهند. این حرکت موزون و فریادهای دسته جمعی شور و هیجان خاصی به مراسم می بخشد.

آیین مشعل گردانی در قم

مشعل گردانی از رسوم عزاداری ویژه ای است که در شهر قم به ویژه در شب های تاسوعا و عاشورا توسط عراقی های مقیم این شهر برگزار می شود. این آیین نمادی از به آتش کشیدن خیمه های اهل بیت (ع) در شب عاشورا است.

دسته های عزاداری پس از تاریک شدن هوا مشعل های بزرگی را روشن کرده و بر دوش گرفته و در خیابان ها به حرکت در می آیند. این مراسم با سینه زنی نوحه خوانی و نواختن سنج و طبل همراه است که صدای طبل ها یادآور طبل جنگی سپاه یزید برای خاموش کردن صدای مظلومیت اهل بیت است.

رسم لال پله در گیلان

رسم لال پله یا لال پلو یکی از آیین های نذری و عزاداری در منطقه گیلان به ویژه در روز عاشورا است. این رسم عمدتاً توسط زنانی انجام می شود که حاجتی دارند یا بیماری در خانه دارند.

زنان در روز عاشورا با پوشاندن صورت خود و به صورت ناشناس به در خانه هایی که نذری شیرین پلو می پزند مراجعه می کنند. با استفاده از قاشق یا کفگیر به در می زنند و بدون کلام از صاحبخانه طلب نذری می کنند. صاحبخانه نیز بدون پرسش مقداری از شیرین پلو نذری را در ظرف آن ها می ریزد. این رسم نمادی از توسل بی صدا و خالصانه به اهل بیت برای برآورده شدن حاجات است.

آیین چاووش خوانی در آران و بیدگل

چاووش خوانی یکی از آیین های قدیمی و سنتی عزاداری در منطقه آران و بیدگل کاشان است. این آیین در واقع نوعی خبررسانی و دعوت مردم به مراسم عزاداری و همراهی با هیئت هاست.

چاووش خوان ها با خواندن اشعار مذهبی و نوحه های خاص در کوچه ها و محلات حرکت کرده و مردم را به حضور در مراسم عزاداری و همراهی با دسته ها تشویق می کنند. این رسم فضایی معنوی و حماسی ایجاد می کند و یادآور چاووش خوانی های کاروان های زیارتی است.

آیین طبق کشی در قزوین

طبق کشی یکی از آیین های عزاداری در شهر قزوین است که قدمت آن به دوران قاجار باز می گردد. طبق ها سازه های چوبی یا فلزی به ارتفاع حدود ۱ تا ۲ متر هستند که با آینه کاری پارچه های رنگی و گاهی فانوس یا چراغ تزئین می شوند.

در روزهای تاسوعا و عاشورا عزاداران این طبق های سنگین را بر دوش گرفته و در دسته های عزاداری حرکت می دهند. طبق ها نمادی از علم یا کتل هستند و حمل آن ها نشانه ای از ارادت و فداکاری عزاداران است. این آیین جلوه ای بصری زیبا و تاثیرگذار به مراسم عزاداری قزوین می بخشد.

خیمه سوزان در شهر طاقانک در استان چهارمحال و بختیاری

مراسم خیمه سوزان یکی از آیین های نمادین و تاثیرگذار عزاداری محرم است که در شهرهای مختلفی از جمله طاقانک در استان چهارمحال و بختیاری با شکوه خاصی برگزار می شود. این مراسم بازسازی واقعه به آتش کشیدن خیمه های اهل بیت (ع) در عصر عاشورا است.

در روز عاشورا پس از برگزاری مراسم عزاداری و شبیه خوانی خیمه هایی که از قبل برپا شده اند توسط افرادی که نماد سپاه یزید هستند به آتش کشیده می شوند. این صحنه اوج مظلومیت خاندان پیامبر (ص) و عمق فاجعه کربلا را به تصویر می کشد و باعث تاثر شدید عزاداران می شود.

آیین دمام زنی بوشهر

دمام زنی یکی از پرشورترین و شناخته شده ترین آیین های عزاداری در مناطق جنوبی ایران به ویژه در استان بوشهر است. دمام نوعی طبل است که با ریتم و نوایی خاص نواخته می شود و همراه با سنج و بوق فضایی حماسی و در عین حال غم انگیز ایجاد می کند.

دسته های دمام زن معمولاً با نظمی خاص و حرکات موزون همزمان با نوحه خوانی دمام می نوازند. صدای دمام نمادی از طبل جنگی صدای سم اسبان و به هم خوردن شمشیرها در صحرای کربلا تلقی می شود و شور و حزن واقعه عاشورا را به مخاطب منتقل می کند. این آیین در میان جوانان جنوب کشور بسیار محبوب است.

آیین علم بندی ماسوله

آیین علم بندی یکی از رسوم قدیمی و خاص عزاداری در شهر تاریخی ماسوله در استان گیلان است. علم سازه ای چوبی بلند است که با پارچه های رنگی دستمال های نذری آینه و فلزات تزئینی پوشانده می شود و نمادی از پرچم سپاه امام حسین (ع) است.

در ماسوله مراسم علم بندی چند روز پیش از محرم آغاز می شود و هر محله علم مخصوص به خود را دارد. در روزهای عزاداری علم ها توسط مردان حمل شده و در کوچه های پلکانی ماسوله و در نهایت در تکیه ها و مساجد به حرکت در می آیند. این آیین با نوحه خوانی و سینه زنی همراه است و جلوه ای بصری فوق العاده در بافت تاریخی ماسوله ایجاد می کند.

چایینه زنان ایلام

چایینه زنان یکی از آیین های کمتر شناخته شده اما تاثیرگذار عزاداری در میان زنان استان ایلام است. این رسم که عمدتاً در مناطق روستایی و عشایری رواج دارد نوعی سوگواری جمعی و خودجوش زنان برای شهدای کربلا است.

زنان با پوشیدن لباس های تیره و جمع شدن در یک مکان به صورت گروهی و با آهنگ و نوای خاصی که معمولاً شامل مویه های محلی است برای مصائب امام حسین (ع) و اهل بیتش سوگواری می کنند. این آیین بیانگر نقش و حضور زنان در عرصه عزاداری و انتقال فرهنگ عاشورا است.

چهل منبر لرستان

آیین چهل منبر یکی از رسوم عزاداری خاص زنان در استان لرستان به ویژه در شهر خرم آباد است که در شب عاشورا برگزار می شود. این آیین نمادی از وفاداری به حضرت زینب (س) و یادآور اسارت اهل بیت پس از واقعه عاشوراست.

زنان شرکت کننده در این مراسم با پوشاندن صورت خود و در دست داشتن شمع روشن پابرهنه در سکوت کامل مسیر مشخصی را طی می کنند و در مقابل چهل منبر یا مکانی که به این منظور آماده شده یک شمع روشن می کنند و حاجت خود را از خداوند به واسطه امام حسین (ع) می طلبند. این آیین بیانگر توسل و راز و نیاز در شب مصیبت است.

دسته های عزاداری در کشورهای مختلف

عراق

عراق به ویژه شهرهای کربلا و نجف قلب تپنده عزاداری شیعیان در ماه محرم است. بزرگترین و تاثیرگذارترین آیین عزاداری در عراق پیاده روی عظیم اربعین به سمت کربلا است که میلیون ها زائر از سراسر جهان در آن شرکت می کنند. اما در ماه محرم نیز دسته های عزاداری متنوعی در شهرهای مختلف عراق به راه می افتند.

مراسم هایی مانند سینه زنی زنجیرزنی قمه زنی (در برخی مناطق) تعزیه و شبیه خوانی در عراق رواج دارد. حضور در حرم امام حسین (ع) و حضرت عباس (ع) در کربلا در روزهای تاسوعا و عاشورا اوج این عزاداری هاست و فضایی معنوی و سوزناک را ایجاد می کند.

هند

شیعیان در کشور هند با توجه به تنوع فرهنگی این کشور آیین های عزاداری محرم خاص خود را دارند. در شهرهایی که جمعیت شیعه قابل توجهی دارند مانند لکنو حیدرآباد و بمبئی مراسم عزاداری با شکوه برگزار می شود.

آیین هایی مانند سینه زنی مرثیه خوانی مجالس روضه و حمل علم و تابوت (به نام تعزیه) در هند رایج است. برخی رسوم مانند حمل علم های بزرگ و تزئین شده و یا ساخت و حمل ماکت هایی از حرم امام حسین (ع) نیز در هند دیده می شود که نشان دهنده ارادت شیعیان این کشور به اهل بیت است.

نگاهی به میراث ناملموس عزاداری در ماه محرم

آیین های عزاداری محرم تنها مجموعه ای از اعمال و رسوم نیستند بلکه بخش مهمی از میراث ناملموس فرهنگی و معنوی مردم ایران و شیعیان جهان محسوب می شوند. این میراث شامل دانش ها مهارت ها سنت ها ادبیات (نوحه ها مرثیه ها) هنرهای نمایشی (تعزیه شبیه خوانی) و فضاهای آئینی (حسینیه ها تکیه ها) است.

این آیین ها نقش مهمی در انتقال ارزش های عاشورایی تقویت همبستگی اجتماعی و حفظ هویت فرهنگی و مذهبی دارند. نمادها و اشیای مورد استفاده در این مراسم هر یک حامل معنا و مفهومی عمیق هستند که نسل به نسل منتقل می شوند. ثبت ملی و جهانی برخی از این آیین ها اهمیت آن ها را در حفظ تنوع فرهنگی و معنوی بشر نشان می دهد.

تاریخچه آیین های عزاداری محرم در ایران چیست؟

تاریخچه عزاداری محرم در ایران به تدریج پس از واقعه کربلا شکل گرفت و در دوران صفویه به اوج رسمیت و گستردگی خود رسید. این آیین ها ریشه در سنت های سوگ ایرانی پیش از اسلام نیز دارند.

چه آیین های عزاداری محرم خاص و دیدنی در ایران وجود دارد؟

ایران دارای آیین های عزاداری متنوعی است از جمله نخل گردانی در یزد گل مالی در لرستان طشت گذاری در آذربایجان شاه حسین گویان در تبریز بیل زنی در بیرجند و مشعل گردانی در قم.

آیین گل مالی در کدام استان ایران اجرا می شود و اهمیت آن چیست؟

آیین گل مالی عمدتاً در استان لرستان و غرب ایران اجرا می شود. این رسم نمادی از نهایت اندوه و همدردی با مصیبت دیدگان کربلا است و ریشه های تاریخی در سنت های سوگ کهن دارد.

تشت گذاری به چه رسم و آیینی گفته می شود و در کجا رواج دارد؟

تشت گذاری آیینی است که در استان های آذربایجان و اردبیل پیش از آغاز محرم برگزار می شود. در این مراسم نمادین طشت های آب به یاد تشنگی امام حسین (ع) و یارانش قرار داده می شود و مردم با آب آن تبرک می جویند.

آیا آیین های عزاداری محرم فقط مختص ایران است؟

خیر آیین های عزاداری محرم مختص ایران نیست و در میان شیعیان سراسر جهان از جمله در کشورهای عراق هند پاکستان لبنان و بسیاری دیگر از نقاط دنیا با رسوم و اشکال متنوعی برگزار می شود.

کدام آیین های عزاداری محرم برای عکاسان جذاب است؟

بسیاری از آیین ها برای عکاسان جذاب هستند از جمله نخل گردانی یزد گل مالی لرستان طشت گذاری آذربایجان شاه حسین گویان تبریز مشعل گردانی قم و علم بندی ماسوله به دلیل جلوه های بصری و نمادین قوی.

مراسم نخل گردانی در یزد نماد چیست؟

مراسم نخل گردانی در یزد نمادی از تابوت یا پیکر مطهر امام حسین (ع) یا شهدای کربلا است و حرکت دادن آن تداعی کننده تشییع نمادین ایشان و بیانگر ارادت مردم به سالار شهیدان است.

چاووش خوانی محرم در کدام شهرها اجرا می شود؟

چاووش خوانی به عنوان یک آیین خبررسانی و دعوت به عزاداری به ویژه در منطقه آران و بیدگل کاشان رواج دارد اما در برخی دیگر از شهرها و مناطق ایران نیز به اشکال مختلف برگزار می شود.